طلبگی تا اجتهاد

بسم الله الرحمن الرحیم

در این مطلب، کتاب بسیار ارزشمند و گرانبهای «القاموس المحیط»، نوشته ابوطاهر مجد الدین محمد فیروزآبادی را خدمت شما دوستان تقدیم مینماییم.

معرفی نوسنده و کتاب:

قاموس اللغه فرهنگ واژه نامه عربی به عربی در چهار جزء است. این واژه ‌نامه با شصت هزار مدخل بر اساس صحاح ِجوهری ولی با انتقاد از آن نوشته شده و چهاربار (دو بار در سده یازده، یک ‌بار در سده دوازده و برای بار چهارم با عنوان منتهی الارب در سده‌ی سیزده) به فارسی برگردانده شده‌ است.

محمد بن یعقوب بن محمد بن ابراهیم بن عمر بن ابوبکر بن احمد بن محمود بن ادریس بن فضل الله فیروزآبادی مکنّی به ابوطاهر (729-817ق. / 1329-1414م.) عالم لغوی، فقیه، محدث، مفسر، سیره نویس و مؤلف قاموس است.

فیروزآبادی اثرش را بر مبنای تهذیب اللغة ابومنصور ازهری (ف.370 ق.)، المحکم ابن سیده (ف.458ق.)، الصحاح جوهری (ف.393ق.) حواشی ابن بری (ف582ق.) نگاشته است. فیروزآبادی به نقل از صحاح و محکم و عباب بسنده نکرد بلکه به سه هزار کتاب با زبانهای دیگر از مهمترین کتب زمان خود رجوع کرد.

شیوه نگارش این لغت‌نامه:

ترتیبِ واژگان این فرهنگ، الفبایی و بر حسب حرف آخر و سپس حرف نخستِ شکل مجرد، یا ریشه کلمه‌ است. در تنظیم واژه‌ها در این روش (روش قافیه‌ای یا روش باب و فصل) با توجه به حرف پایانی کلمه، آن را بر اساس ترتیب الفبایی در باب مخصوص آن حرف جای می‌دهند.
سپس با رعایت حرف اول و دوم و سوم و چهارم واژه، آن را در فصلی که درون این باب قرار دارد می‌نهند. به عبارت دیگر، الگوی اصلی برای یافتن ریشه سه حرفی «فعل» به این ترتیب است: اول، ل؛ دوم، ف. برای نمونه مدخل «ولج» را در فصل مربوط به حرف «واو» آورده و سپس بر اساس ترتیب حرف آخر کلمه، نوشته است: «باب الجیم».

اهمیت قاموس:

فیروزآبادی نخستین کسی بود که به سبب گستردگی کار، نام قاموس (دریای بزرگ) را بر کتاب خویش نهاد. چه، وی ــ علاوه بر توضیح مصطلحات پزشکی، ذکر اسامی خاص استفاده از نشانه‌های اختصاری، ضبط دقیق واژگان و تفاوت گذاشتن میان حرف عله واوی و یایـی ــ خود نیز حدود ۲۰ هزار واژه به کتابهای لغوی پیشینیان چون المحیط ابن‌عباد، العباب صغانی، المحکم ابن‌سیده والبحر المحیط والنهر الماد اندلسی و الصحاح جوهری افزود.

مهمترین ویژگیهای قاموس:

1. در میان آثار مجدالدین، قاموس از همه معروفتر است. دلایل این شهرت را می توان معلول عوامل ذیل دانست:
2. ظهورش در زمانی صورت گرفته که فرهنگ نویسی در زبان عربی تقریباً مراحل کمال خود را می گذراند و مکاتب مختلفی را چون مکتب خلیل بن احمد (ف 100 هـ.) و مکتب قاسم بن سلّام (ف 223هـ.) و مکتب جوهری (394 هـ.) و غیره را پشت سر داشت؛ طبیعی است که از تجارب آنها برخوردار باشد.
3. مؤلفش دانشمندی بلندپایه و مایه ور بود که در طلب علم و معرفت به سیر آفاق پرداخت و غرب و شرق را درنوردید و به منزلتی دست یافت که بزرگان در اکناف و اقطار زمین، مصاحبت وی را غنیمت می شمردند و در معاشرت با او رقابت می کردند.
4. کتاب محصول عمری تجربه و تلاش در لغت و انس و الفت اوست در این زمینه؛ چنانکه خود نیز در مقدمه قاموس بدان تصریح می کند و می گوید: وإنی قد نَبَغتُ فی هذا الفنّ قدیماً و صبغتُ به أدیماً و لم أزل فی خدمته مستدیماً... (فیروزآبادی، 99:1998)
5. دادن معنای همه صیغه های گوناگون واژه در همه اَشکال مجرد و مزید آن
6. استدلال به آیات قرآنی و احادیث نبوی و اشعار اصیل عرب
7. فراوانی مدخل ها بطوری که خود در مقدمه می گوید: کتابم را قاموس نامیده ام؛ قاموس یعنی دریای بزرگی که همه چیز را دربردارد؛ این کتابم نیز همه چیز را دربردارد.(همان)
8. رعایت ایجاز و اختصار در توضیح واژه ها. در واقع قاموس خلاصه طرح کتاب دیگری بود در شصت جلد به نام «اللامع المعلم العجاب، الجامع بین المحکم والعباب» که از بیم فرارسیدن مرگ و ناقص ماندن آن، نتوانست قصدش را عملی سازد و به تألیف قاموس بسنده نمود.
9. بکارگیری علائم اختصاری در نشانه ها که کاری ابتکاری بوده است؛ مانند: ع=موضع، د=بلد، ة=قریة، ج=جمع، جج=جمع الجمع، ججج=جمع جمع الجمع.
10. آوردن اَعلام و اسامی اشخاص، قبایل و اماکن گوناگون (شهرها، روستاها و...) با ارائه توضیحی مختصر بدون ذکر شواهد. افرادی را هم که ذکر نموده شامل اصحاب، فقها، محدثان، مفسران و دیگر اشخاص معروف (چه زن چه مرد) هستند.
11. آوردن اصطلاحات علمی در زبان عربی مربوط به گیاهان دارویی و بیان فوائد آنها و نیز ذکر بیماریها. همچنین اسامی جنگها و غزوات و انواع حیوانات و پرندگان و اسب ها و شمشیرها؛ به طوری که می توان تصور کرد که فیروزآبادی خواسته است قاموسش را به صورت دائرة المعارفی سرشار از انواع اطلاعات درآورد.
12. فیروزآبادی در میان قاموس های قبل از خودش در ترتیب کتابش توجه ویژه ای به کتاب الصحاح ابونصر اسماعیل بن حماد جوهری (ف 393هـ.) داشت که خود شامل چهل هزار مدخل است. البته در بسیاری جاها مطالب این کتاب را نقد و رد می کند و ضعف های آن را برطرف می کند.
13. تلاش فراوان برای ارائه کلمات فارسی عربی شده یا معرّب؛ که گمان می رود به خاطر ایرانی بودن وی، تلاش وی در این زمینه در مقایسه با دیگر فرهنگ نویسان بیشتر و برجسته تر است.
14. گردآوری کلمات فصیح و غریب موجود در زبان عربی و تلاش مضاعف در ضبط الفاظ غریب و نوادر زبان و دادن توضیح مختصری درباره آنها.
15. در ذکر افعال، ابتدا ماضی و مضارع و مصدر را به ترتیب آورده و اگر اسم باشد شکل جمع و جمع الجمع آن را هم گاهی آورده است. البته همیشه به این قواعد التزام ندارد.

دریافت

مطالب مرتبط:

1. کتابخانه طلبگی تا اجتهاد