طلبگی تا اجتهاد

بسم الله الرحمن الرحیم

یک هفته از قرارمان گذشت و وقت آن رسیده که پاسخ سؤال اول را خدمت شما مخاطبین محترم طلبگی تا اجتهاد تقدیم کنیم. امیدوارم که تحقیق و تلاش شما برای یافتن پاسخ سؤال، ماندگار و همیشگی باشد و لذت پژوهش را لمس کرده باشید. 

دوستان، علم در پژوهش است و کسی که لذت پژوهش و یافتن پاسخ های سؤالاتش را بچشد، همواره پژوهشگر و محقق خواهد ماند و چه سعادتی از این بالاتر که ما پژوهش های خود را حول آیات قرآنی انجام دهیم، که اگر چنین کنیم، نتایج تحقیقات ما ماندگارتر و بابرکت تر خواهد بود.

نکته بعدی اینکه شما میتوانید از این شیوه تحقیق الهام گرفته و تحقیقات خود را به مرور با این سبک و روش انجام دهید.

با ذکر صلوات بر محمد و آل محمد به منظور تعجیل در فرج امام زمان عج و سلامتی مقام معظم رهبری پاسخ رو مشاهده و دانلود بفرمایید.

مشاهده سؤال اول

پاسخ سؤال اول

نکته مهم:

حرکت هاء ضمیر به این گونه است:

اگر ماقبل متحرک باشد

1.      آن متحرک مفتوح یا مضموم باشدï هاء ضمیر مضموم و اشباع می شود: لَهُو

2.      مکسور باشدï هاء ضمیر مکسور و اشباع می شود: بِهِی

اگر ما قبل ساکن باشد

1.      آن ساکن، یاء استï هاء ضمیر مکسور می شود(بدون اشباع): فیهِ، إلیهِ

2.      غیر آنï هاء ضمیر مضموم می شود(بدون اشباع): مِنهُ

در آیه شریفه طبق قاعده باید هاء ضمیر مضموم می شد: یَتَّقهُ؛ لکن مکسور شده و این خود دلالت براین دارد که این کلمه در اصل «یَتَّقِهِ» بوده یعنی ماقبل از هاء ضمیر متحرک بوده و مکسور.

حال سؤال این است که چرا کسره «قاف» افتاده و ساکن شده؟

اقوال تفاسیر:

کشاف و جوامع الجامع

قرئ: و یتقه، بکسر القاف و الهاء مع الوصل و بغیر وصل. و بسکون الهاء. و بسکون القاف و کسر الهاء: شبه تقه بکتف فخفف، کقوله:

قالت سلیمى اشتر لنا سویقا    ....[1]

مجمع البیان(طبرسی)

أما قراءة حفص «وَ یَتَّقْهِ» فوجهه أن «تقه» مِن یتقه مثل «کتف» فکما یسکن نحو کتف کذلک تسکن القاف من تقه و على هذا قول الشاعر:

عجبت لمولود و لیس له أب             و ذی ولد لم یَلدَهُ أبوان‏

و مثله‏:

فبات منتصبا و ما تکردسا

فلما أسکن ما قبل الهاء لهذا التشبیه حرک الهاء بالکسر کما حرک الدال بالفتح فی لم یلده.

البحر المحیط(ابوحیان)

یَتَّقْهِ بسکون القاف و کسر الهاء من غیر إشباع أجرى خبر کان المنفصل مجرى المتصل، فکما یسکن علم فیقال علم کذلک سکن و یتقه لأنه تقه کعلم و کما قال السالم:

قالت سلیمى اشتر لنا سویقا...        یرید اشترِ لنا.

اعراب القرآن/شیخلی

علامة جزم «یتقه» حذف آخره- حرف العلة .. الیاء- و بقیت الکسرة دالة علیها و حل محل الکسرة المحذوفة السکون تخفیفا.

التبیان فی اعراب القرآن(عکبری، ابوالبقاء)

ذیل این آیه ساکت است اما گفته که ذیل آیه 75 آل عمران که اختلاف قرائات در «یُؤَدِّه» را طرح کرده، مطلب را توضیح داده:

یُؤَدِّهِ: فیه خمس قراءات.

1.      کسر الهاء و صلتها بیاء فی اللفظ، و قد ذکرنا علّة ها فی أول الکتاب.

2.      کسر الهاء من غیر یاء، اکتفى بالکسرة عن الیاء لدلالتها علیها، و لأنّ الأصل ألّا یزاد على الهاء شی‏ء، کبقیة الضمائر.

3.      إسکان الهاء و ذلک أنه أجرى الوصل مجرى الوقف و هو ضعیف، و حقّ هاء الضمیر الحرکة، و إنما تسکّن هاء السکت.

4.      ضمّ الهاء، و صلتها بواو فی اللفظ على تبیین الهاء المضمومة بالواو لأنّها من جنس الضمة کما بیّنت المکسورة بالیاء.

5.      ضمّ الهاء من غیر واو لدلالة الضمة علیها و لأنّه الأصل و یجوز تحقیق الهمزة و إبدالها واوا للضمة قبلها.

کتب ساکت

الجدول(از چند نسخه مختلف الجدول به دست آمد که ترکیب آیه 52 ظاهراً از آن حذف شده و فقط نقش جمل آیه آمده اما از ترکیب این آیه خبری نیست که ظاهراً باید اشکال در حین صفحه آرایی پیش آمده باشد)، اعراب القرآن(درویش)، التحریر و التنویر، المیزان، سیوطی و التصریح نیز با توجه به فهرست آیاتی که در انتهایشان آمده سخنی از این آیه نگفته اند.

جمع بندی:

از آنچه گذشت، این نکات به دست می آید:

1. این کلمه قطعاً «یَتَّقِهِ» به کسر قاف بوده و در حال حاضر کسره قاف به سکون تبدیل شده است و باید توجیهی برای آن یافت.
2. برای توجیه تغییر حرکت به سکون به اشعاری از عرب استناد شده است که در آنها فعل معتلّ به ضرورت شعری یا علم بدیع چنین تغییراتی را داشته است(لَم یَلدَهُ به سکون لام به جای لَم یَلِدهُ؛ اِشتَر به سکون راء به جای اِشتَرِ)
3. مثال «اِشتَر» به سکون لام نشان می دهد که در عربی می توان بنا به ضرورتی در فعل ناقص حرکت را برای تشابه دادن فعل با افعال صحیح و سالم به سکون تبدیل کرد(اِشتَر مثل اِذهَب) بنابراین منعی ندارد که به جای «مَن یَتَّقِ» بگوییم: «مَن یَتَّق» به سکون قاف.
4. برای مشابهت دادن و استیناس بیشتر مخاطب نوعاً تفاسیر ادبی «یَتّقهِ» و «یَتَّقِهِ» را به «کتف» تشبیه کرده اند. این کلمه سه شکل در عربی دارد: کَتِف، کِتف و کَتف(به سکون تاء در دو وجه اخیر) که مراد آنها این است که اگر حرف مضارعه در «یتقه» را کنار بگذارید، دنباله اش مثل «کَتف» و «کَتِف» است.

همینطور برای استیناس گفته اند که «تَقه» و «تَقِه» مثل «یَلد» و «یَلِد» در ضرورت شعری است.

5. اما ضرورتی که در این آیه اقتضای سکون قاف را داشته چه بوده؟ تفاسیر ساکتند.

اقول: با توجه به اینکه «تقوا» محوری ترین توصیه قرآن(نساء، 131) و اهل بیت ع است(جامعه کبیره: و وصیتکم التقوی) لذا در این آیه کلمه «تقوا» تابلو شده تا بیشتر مورد توجه قرار گیرد.

شاید اشکال کنند که: اطاعت از خدا و رسول هم همان تقوا است و اتفاقًا فعل «یُطِع» در ابتدای آیه نیز اجوف و معتل است و این ظرفیت را داشت که همین نکته را دارا باشد. نیز «یَخشَ». پس چرا اینها انتخاب نشده؟

جواب: تقوا «خودنگهداری» و ملکه درونی است ولی «اطاعت» نمود بیرونی تقواست و «خشیت» از آثار درونی تقوا می باشد. آن چیزی که برای خدا مهم تر است آن ملکه درونی تقواست.

نتیجه مهم تحقیق

قرآن هر کلمه ای یا عبارتی را به صورت «تابلو» در نمی آورد بلکه آنچه را پررنگ می کند و کاری می کند تا محل بحث ادبا، متکلمین و ... قرار گیرد که دارای اهمیت ویژه ای در دین باشد. این فرهنگ قرآن است. مثلاً به آیه 162 نساء دقت کنید:

﴿لکِنِ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ مِنْهُمْ وَ الْمُؤْمِنُونَ یُؤْمِنُونَ بِما أُنْزِلَ إِلَیْکَ وَ ما أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِکَ وَ الْمُقیمینَ الصَّلاةَ وَ الْمُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ الْمُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ أُولئِکَ سَنُؤْتیهِمْ أَجْراً عَظیما﴾

در این آیه شریفه «اقامه صلوة» را در میان همه اوصاف پررنگ کرده تا محل بحث ادبا شود و «ستون دین» یعنی «نماز» پررنگ و مورد توجه باشد.[2]

مسلماً آنچه از نماز مهمتر است مسأله «ولایت» است[3]. لذا اگر فرهنگ قرآن را بدانیم آن وقت حکم خواهیم کرد که در قرآن باید دست کم در بعض موارد، مسأله ولایت به صورت «تابلو» در آمده باشد.

اتفاقاً در آیه 3 مائده[4] و 33 احزاب[5] همین اتفاق رخ داده است. در آیه 3 مائده روشن است که اموری نظیر «یأس کفار از دین اسلام» «خطر ضربه داخلی و دفع خطر ضربه خارجی» «اکمال دین و اتمام نعمت» «رضایت و پسند الهی و مرتضی شدن دین» اموری نیست که به بحث خوراکیها مربوط باشد اما با قرار گرفتن این مباحث در دل بحث خوراکیها زمینه بحث و گفتگو در میان مفسران و متکلمین باز شده و پیرامون ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام بحثهای مفصلی رخ داده است.

همچنین در آیه 33 احزاب تغییر ضمایر از «جمع مؤنث» به «جمع مذکر» قرینه گویایی است که در این موضع اتفاقی بحث برانگیز رخ داده است.