طلبگی تا اجتهاد

بسم الله الرحمن الرحیم

در این مطلب، شرح فارسی مبحث بدل از کتاب گرانقدر صمدیه را خدمت شما  دوستان تقدیم مینماییم. شایان ذکر اینکه این مطلب، توسط استاد پورمدنی از اساتید مدرسه علمیه معصومیه سلام علیها، ارائه شده است.

دریافت

الرابع: البدل و هو التابعُ المقصودُ اصالهً بما(حکم) نسب الى متبوعه و هو بدلُ الکلِّ من الکل و البعضِ من الکل و الاشتمالِ(1) و هو الذى اشتمل علیه المبدل منه بحیثُ یتَشوقُّ(اشتیاق و انتظار دارد) السامعُ الى ذکرِه نحو یسئلونک عن الشهر الحرام قتال فیه و البدل المباین و هو اِن ذُکِر للمبالغه سُمّى بدل البداء کقولک حبیبى قمر شمس و یقع من الفصحاء او لتدارک الغلط فبدلُ الغلط نحو جائنى زید الفرس و لا یَقَع من فصیحٍ.
هدایه: لا یُبدل(بدل آورده نمیشود) الظاهرُ عن المضمر فى بدل الکل الاّ من الغائب نحو ضربته زیدا و قال بعضُ المحققین لا یُبدل المُضمَر من مثله و لا من الظاهر و ما مُثِّل به لذلک(یعنی ابدال الضمیر) مَصوغٌ على العرب(ساخته شده بر اعراب است یعنی آنها این را نمیگویند) و نحو(این مثال برای مصوغٌ نیست!!!) قمت انا و لقیت زیدا ایاه تاکیدٌ لفظىٌ.

(1) توجه کنید که هر گاه آنچه بدل میشود از ملابسات باشد، بدل اشتمال نیست. بلکه ملاک تشوّق است که به این معناست که وقتی شما مطلبی را میگویید مخاطب انتظارِ شنیدنِ بدل را داشته باشد که البته این هنگامی رخ میدهد که بدل از ملابسات مبدل منه باشد اما این دلیل بدل اشتمال نیست مثلاً هنگامی که بگوییم سُلِبَ زیدٌ (زید دزدیده شد!) در حالتی که زید انسان قدرتمندی است و امکان اینکه خودش دزدیده شود برای مخاطب بعید است و بنابراین مخاطب انتظار این را دارد که ما بگوییم ثوبُه یعنی این را به عنوان بدل اشتمال بیاوریم!
            § سُلِب زیدٌ ثوبُه
            § یسئلونک عن الشهر الحرام قتال فیه
            پرسیدن از ماه حرام معنای خاصی ندارد زیرا میگوییم که از چه چیزی اش سؤال کرده اند؟ جنگ کردن؟ غذا خوردن؟ نمازخواندن؟ چه کاری منظور است بنابراین مخاطب اشتیاق شنیدن بدل را دارد که بعد گفته میشود قتالٍ که بدل از الشهر.
بدل:
    1. بدل کل از کل
    2. بدل بعض از کل
    3. بدل اشتمال
    4. بدل مُباین
وجه تسمیه این است که مبدل و مبدل منه هیچ ارتباطی با یکدیگر ندارند. که دو بخش دارد.
    1. بداء: (تغییر)
    هنگامی که بدل به قصد مبالغه بیاید.
            § حبیبی قمرٌ شمسٌ
            فردی در حال وصف دوست خود بوده و گفته قمر است و نه بالاتر از آن بلکه شمس است. متکلم شمسٌ را برای مبالغه در کلام خود آورده است. و بداء در لغت به معنای تغییر است و به علت اینکه متکلم بعد از بیان مبدلٌ منه تغییر قصد میدهد و مبدل را بیان میکند، بدل بداء گویند.
    2. غلط:
    در جایی است که متکلم اشتباها مبدلٌ منه را ذکر کرده باشد.
            § جاء زیدٌ جعفرٌ
            تفاوت بین بدل غلط و بداء این است که فُصحا بداء را استعمال میکنند به خلاف بدل غلط که فصحا آن را مرتکب نمیشوند. اما اگر فصحا اشتباه کنند و غلطی مرتکب شوند به این صورت استعمال نمیکنند بلکه با «بل» استعمال میشود و میگویند جاء زیدٌ بل جعفرٌ
            
دو نکته:
    1. در بدل کل از کل اسم ظاهر بدل از ضمیر نمی آید مگر از ضمیر غائب.
            § ضربته زیداً 
    2. ضمیر نمیتواند بدل واقع شود که اینکه مبدلٌ منه ضمیر باشد چه اینکه اسم ظاهر باشد.
            § به خلاف لقیتُ زیداً ایاه که غلط است
            § به خلاف لقیته ایاه  که غلط است